Τη ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών παραγωγής και τη γενικευμένη ανασφάλεια των παραγωγών ελαιολάδου, καταγράφει εκτενές ρεπορτάζ του Bloomberg, με οδοιπορικό σε Καλαμάτα, Χαλκιδική, Κρήτη και Νεμέα.
Το ρεπορτάζ αρχίζει με αναφορά στα περιστατικά κλοπής. «Τον περασμένο Δεκέμβριο, στο απόγειο της συγκομιδής ελιάς στην Ελλάδα, δύο άνδρες οδήγησαν ένα κλεμμένο λευκό φορτηγάκι στο ελαιοτριβείο της Γλυφάδας, σε μια μικρή πόλη όχι μακριά από την Καλαμάτα. Αφού άφησαν το φορτηγάκι σε λειτουργία για λίγο, οι άνδρες βγήκαν από την καμπίνα, φόρτωσαν 33 σακιά ελιές στο πίσω μέρος του φορτηγού και στη συνέχεια οδήγησαν σε ένα χωράφι. Μετέφεραν την πραμάτεια τους, αξίας περίπου 1.500 ευρώ, σε διαφορετικές σακούλες -πιθανώς στην προσπάθειά τους να κρύψουν την προέλευσή της- και στη συνέχεια άφησαν το φορτηγό πίσω στο δημοτικό γραφείο από όπου το είχαν κλέψει. Δυστυχώς γι' αυτούς, είχαν παρκάρει το παράνομα αποκτημένο όχημα διαφυγής τους ακριβώς μπροστά από την κάμερα ασφαλείας του ελαιοτριβείου, γεγονός που τους έκανε εύκολο να εντοπιστούν. Επίσης, πήγαν τις σακούλες τους σε ένα δεύτερο ελαιοτριβείο κοντά και ζήτησαν από τον ιδιοκτήτη να βγάλει λάδι από τις κλεμμένες. Υποψιασμένος, κάλεσε τις αρχές, και αυτό ήταν όλο». Σύμφωνα με το ίδιο δημοσίευμα, όλη αυτή η ιστορία είχε έναν αέρα φάρσας. Ποιος νομίζει ότι μπορεί να τη γλιτώσει με τέτοια βλακεία σε μια μικρή πόλη, όπου οι ειδήσεις ταξιδεύουν γρήγορα; Να κλέψεις ελιές, από όλα τα πράγματα; Αλλά η κλοπή ήταν στην επικαιρότητα. Οι αυξανόμενες θερμοκρασίες στη Μεσόγειο είχαν καταστήσει το ελαιόλαδο σπανιότερο από ό,τι ήταν στην πρόσφατη μνήμη, αφήνοντας ορισμένους κατοίκους της περιοχής παραγωγής αρκετά απελπισμένους ώστε ένα τέτοιο έγκλημα άρχισε να βγάζει νόημα.
Οι ελιές υπήρξαν ένα ανθεκτικό προϊόν για χιλιάδες χρόνια σε όλη τη Μεσόγειο, επειδή τα δέντρα ευδοκιμούν σε ξηρά κλίματα. Αλλά αυτές τις μέρες οι ελαιοπαραγωγοί στην Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα -τους τρεις κορυφαίους παραγωγούς στον κόσμο- αγωνίζονται να αποτρέψουν τα ελαιώνες τους από το να γίνουν πολύ ξηροί. Η Ελλάδα είναι ένας κορυφαίος δείκτης: η μικρότερη και φτωχότερη από τις τρεις χώρες, είναι επικεντρωμένη στην εξυπηρέτηση αγοραστών εξαιρετικά παρθένου ελαιολάδου υψηλής ποιότητας και εξάγει ελαιόλαδο αξίας άνω του 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων ετησίως. Από τις τρεις, έχει υποστεί και τη μεγαλύτερη κλιματική ζημιά, περίπου 400 δολάρια ανά κάτοικο το 2023, σύμφωνα με τη Eurostat, το ερευνητικό γραφείο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι Έλληνες αγρότες που βγάζουν το προς το ζην με ελάχιστη τεχνολογική βοήθεια πρέπει τώρα να υπολογίζουν τον αυξανόμενο κίνδυνο πυρκαγιών, οι οποίες έκαψαν περισσότερα από 11.000 στρέμματα ελαιώνων πέρυσι.
«Οι κλιματικές επιπτώσεις ήταν τόσο έντονες που σχεδόν κατέστρεψαν όλη μας την παραγωγή», λέει ο Μιχάλης Αντωνόπουλος, επικεφαλής του Γεωργικού Ελαιοκομικού Συνεταιρισμού Καλαμάτας. «Δεν έχουμε τα όπλα για να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα».
Κλοπές Ελαιολάδου: Από τη Χαλκιδική στην Κρήτη και την Αθήνα
Κλέφτες έχουν πλήξει επίσης διανομείς ελαιολάδου στην Ισπανία και την Ιταλία, καθώς και μικρότερες επιχειρήσεις στο Χιούστον και το Μόντρεαλ, για την ακρίβεια. Αλλά οι ειδήσεις για κλοπές έχουν αφθονήσει στην Ελλάδα, με ιστορίες να εμφανίζονται σε αναρτήσεις στο Facebook και σε τοπικά και διεθνή μέσα ενημέρωσης. Κάποιες από αυτές τις κλοπές ήταν μεγάλης κλίμακας, όπως οι 37 τόνοι ελαιολάδου που κλάπηκαν σε βαρέλια από ένα ελαιοτριβείο στη Χαλκιδική, στα βόρεια. (Αυτό το λάδι άξιζε πάνω από 300.000 δολάρια στον τοπικό αγροτικό συνεταιρισμό.) Άλλες, ωστόσο, έμοιαζαν λιγότερο με το «Ocean's Eleven» και περισσότερο με ληστείες για επιβίωση.
Στην Κρήτη, μια ομάδα κλεφτών μπήκε κρυφά στο σπίτι ενός άνδρα και πήρε πάνω από 400 κιλά από την προσωπική του προμήθεια ελιάς. Στα περίχωρα της Αθήνας, αγρότες ξύπνησαν και βρήκαν τα ελαιόδεντρά τους κομμένα εν μία νυκτί. Μερικές φορές οι κλέφτες έπαιρναν ολόκληρο το δέντρο, αφήνοντας μόνο τον κορμό. Άλλες φορές διέφυγαν μόνο με τα ελαιοφόρα κλαδιά. Σακιά με φρεσκοκομμένες ελιές εξαφανίζονταν από τα χωράφια πριν οι αγρότες προλάβουν να τα μεταφέρουν στο ελαιοτριβείο. Στη Μεσσηνία, όχι μακριά από την Καλαμάτα, οι ντόπιοι ανέφεραν ότι κλέφτες εισέβαλαν σε νεκροταφεία για να κλέψουν τις αποθήκες ελαιολάδου που προορίζονταν για το άναμμα των λύχνων, ακόμη και μπουκάλια που είχαν αφεθεί ως προσφορές για τους νεκρούς.
Μια νέα κανονικότητα - Η κλιματική αλλαγή και οι επιπτώσεις της στην ελαιοκαλλιέργεια
Για γενιές, ο μέσος Έλληνας ελαιοπαραγωγός γνώριζε κάποιον που γνώριζε κάποιον που είχε κλαπεί, αλλά αυτό φαινόταν διαφορετικό, σαν μια νέα κανονικότητα. Οι κυμαινόμενες θερμοκρασίες κατέστησαν τη συγκομιδή της Ελλάδας το 2023-24 τόσο πενιχρή που ορισμένοι αγρότες αποφάσισαν ότι δεν άξιζε καν να μαζέψουν τις ελιές από τα δέντρα. Οι λάτρεις του ελαιολάδου μπορεί να παρατήρησαν μια αύξηση τιμών τότε. Το παγκόσμιο κόστος ανά κιλό περίπου διπλασιάστηκε. Ο πληθωρισμός, η επισιτιστική ανασφάλεια και οι διακοπές στην αλυσίδα εφοδιασμού συνέβαλαν επίσης στη διατήρηση των τιμών σε υψηλά επίπεδα. Τα τρόφιμα και τα γεωργικά προϊόντα αντιπροσωπεύουν πλέον το ένα τρίτο όλων των απαγωγών, σύμφωνα με ανάλυση του BSI Group.
«Πέρυσι ήταν πιθανότατα η χειρότερη περίοδος που έχω δει σε 20 χρόνια», λέει ο Προκόπιος Μαγιάτης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και επιστήμονας που μελετά την παραγωγή ελιάς. Φέτος, τα πράγματα έχουν ανακάμψει σημαντικά, με απόδοση 250.000 τόνους, υπερδιπλάσια από τον απογοητευτικό αριθμό του περασμένου έτους. (Αυτή τη φορά, η Ελλάδα ξεπέρασε ελαφρώς ακόμη και την Ιταλία.) Ωστόσο, το μέλλον της ελαιοκομίας της χώρας εξακολουθεί να φαίνεται πιο ασταθές από ό,τι έχει υπάρξει στις ζωές των περισσότερων αγροτών. Οι ελληνικές συγκομιδές ελιάς έκαναν περισσότερο από το δέον για να συμβάλουν στην ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Σε μια περιοδεία σε διάφορα βασικά μέρη παραγωγής ελιάς της Ελλάδας αυτό το χειμώνα, επιδίωξα να εξετάσω το ερώτημα του τι συμβαίνει όταν αυτό το δομικό στοιχείο αρχίζει να ταλαντεύεται. Όπως επισημαίνει ένας αγρότης στη Λακωνία, όσον αφορά τον προγραμματισμό, «ο Μάιος δεν είναι πλέον Μάιος».
Σήμερα, το ελαιόλαδο αποτελεί το 25% του συνόλου της ελληνικής γεωργίας και το 7% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της χώρας. Οι σύγχρονοι Έλληνες βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στο ελαιόλαδο για το μαγείρεμα, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο: Κάθε Έλληνας χρησιμοποιεί περίπου 5 γαλόνια ελαιολάδου ετησίως για καθημερινό μαγείρεμα, περίπου 10 φορές περισσότερο από τον μέσο Αμερικανό. Οι αντιοξειδωτικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες του εξαιρετικά παρθένου ελαιολάδου (του καλού, το οποίο πιέζεται μηχανικά εν ψυχρώ χωρίς χημική βοήθεια) εκτιμώνται τόσο από τους λαϊκούς θεραπευτές όσο και από τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες.
Η ανθεκτικότητα των ελαιόδεντρων και η κλιματική κρίση
«Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, ήταν παράνομο να κόβεις την ελιά», λέει μια καλλιεργήτρια και δασκάλα γιόγκα, η Καλλιόπη Ζιώγου, κατά τη διάρκεια μιας βόλτας σε έναν ελαιώνα σε πλαγιά στο νησί της Εύβοιας, όπου μια τεράστια πυρκαγιά έκαψε πριν από μερικά χρόνια. «Ακόμα κι αν είχε υποστεί ζημιά, υπήρχε πάντα η πιθανότητα αναβλάστησης». Η κ. Ζιώγου επισημαίνει όλα τα καμένα δέντρα, καθώς και όλους τους βλαστούς νέας ανάπτυξης από δέντρα που, αμέσως μετά την πυρκαγιά, είχαν φανεί νεκρά. «Για δύο χρόνια, ήταν εντελώς μαύρα», λέει. Τώρα, ασημοπράσινοι βλαστοί αναδύονται προς τα πάνω από τους μαυρισμένους κορμούς. «Γι' αυτό τα σέβομαι. Είναι δυνατά και έχουν μεγάλη αντοχή και ανοχή». Ωστόσο, προσθέτει, θα χρειαστεί μια δεκαετία, ίσως δύο, πριν αυτά τα δέντρα παράγουν ξανά ελιές.
Τα ελαιόδεντρα έχουν ιστορικά ευδοκιμήσει σε αυτήν την ξηρή περιοχή επειδή απαιτούν ελάχιστη έως καθόλου άρδευση. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, οι θερμοκρασίες εκεί έχουν αυξηθεί κατά περίπου 1,2°C (περίπου 2,2°F) από τα προβιομηχανικά επίπεδα. Οι καλοκαιρινές θερμοκρασίες αρχίζουν να πιέζουν τα στωικά δέντρα περισσότερο από όσο μπορούν να αντέξουν, αναγκάζοντας πολλούς αγρότες να βασιστούν στην άρδευση για πρώτη φορά. Αυτό έχει καταστήσει την καλλιέργεια πιο δαπανηρή και πιο εντατική σε εργασία. Η κ. Ζιώγου και ο πατέρας Χρήστος, ένας τοπικός ιερέας και ελαιοπαραγωγός, λένε ότι η πυρκαγιά του 2021 έκαψε περίπου το 80% των ελαιώνων στο νησί, ένα από τα μεγαλύτερα της Ελλάδας. Αυτή η καταστροφή εξέθεσε τις πλαγιές, δημιουργώντας περισσότερο εσωτερικό άνεμο και θόρυβο. Κατά την περίοδο 2023-24, μια πυρκαγιά στην περιοχή του Έβρου, που συνορεύει με την Τουρκία, κατέστρεψε περισσότερα από 130.000 ελαιόδεντρα.
«Από την πρώτη στιγμή της πυρκαγιάς, ήξερα ότι όλοι θα καούμε ολοσχερώς», λέει η κ. Ζιώγου. «Θα έρθει στο αγρόκτημά μας. Θα έρθει σε κάθε χωριό. Και έτσι έγινε». Την ημέρα μετά την πυρκαγιά, σχεδόν όλα τα δέντρα της ήταν μαύρα.
Αυτό που λαμβάνει πολύ λιγότερη προσοχή από την ακραία καλοκαιρινή ζέστη, ωστόσο, είναι οι αυξανόμενες χειμερινές θερμοκρασίες. «Το κύριο πρόβλημα είναι η υψηλή θερμοκρασία κατά τη διάρκεια του χειμώνα», λέει ο Μαγιάτης. Οι χαμηλές θερμοκρασίες τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο στέλνουν ένα σήμα στο δέντρο να εισέλθει στην περίοδο αδράνειας, την οποία χρειάζεται για να διατηρήσει τους ενεργειακούς του πόρους για να προετοιμαστεί για την άνοιξη. «Αν το δέντρο δεν αισθανθεί ότι είναι χειμώνας», λέει, «αυτός ο κύκλος δεν λειτουργεί σωστά». Δεν μιλάμε για τόσο κρύο. υπολογίζει ότι τα δέντρα της Ελλάδας χρειάζονται μόνο τουλάχιστον δύο συνεχόμενες εβδομάδες θερμοκρασιών κάτω των 10°C (50°F). Αλλά αυτό γίνεται όλο και πιο δύσκολο. Κατά τη βόλτα τον Ιανουάριο με τη κ. Ζιώγου, η Εύβοια είναι ασυνήθιστα ζεστή, αρκετά ώστε να νιώθω άνετα με ένα μπλουζάκι.
Οικονομικές επιπτώσεις στην ελαιοκαλλιέργεια
Ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει την παραγωγή ελιάς είναι η βροχόπτωση. Δεν είναι ότι δεν υπάρχει αρκετή, λέει ο Αντωνόπουλος του συνεταιρισμού Καλαμάτας, αλλά ότι έρχεται την λάθος στιγμή. Πολύ λίγη βροχή το χειμώνα σημαίνει ότι τα δέντρα θα έχουν λιγότερη υγρασία αποθηκευμένη για το καλοκαίρι, αλλά μια βροχή τους ζεστούς μήνες του Μαΐου ή του Ιουνίου μπορεί να είναι καταστροφική για τη συγκομιδή, προκαλώντας τα άνθη να ωριμάσουν πρόωρα και ενθαρρύνοντας παράσιτα όπως ο ενοχλητικός δάκος (γνωστός στην Ελλάδα ως μύγα του δάκου), των οποίων οι προνύμφες τρέφονται από τα καρποφόρα δέντρα.
Η βροχή κατά τη διάρκεια της συγκομιδής, όπως την βίωσαν οι αγρότες φέτος, μπορεί να είναι ακόμα χειρότερη. Περίπου το ένα τρίτο της ετήσιας βροχόπτωσης στην Καλαμάτα συνέβη τον Δεκέμβριο, κατά την κορύφωση της συγκομιδής, πνίγοντας πάρα πολλές ελιές και κοστίζοντας στους αγρότες το 20% έως 30% της απόδοσής τους. Οι ελιές ήταν επίσης μικρότερες, κάτι που απέδωσε λιγότερο λάδι. Με τιμή χονδρικής περίπου 20 δολάρια το γαλόνι, οι αγρότες της περιοχής μόλις και μετά βίας θα έβγαζαν κέρδος.
Νέες μέθοδοι και ελλείψεις εργατικού δυναμικού
Την ημέρα της συγκομιδής στη Νεμέα, όπου βρίσκεται ένας αρχαίος Ναός του Διός και είναι φωλιασμένη στους πρόποδες των Αρκαδικών βουνών, μια ομάδα εργατών χρησιμοποιεί ένα μηχάνημα χειρός για να τινάξει τις ελιές από τα κλαδιά τους πάνω σε πράσινα δίχτυα από κάτω. Αφού κάθε δέντρο έχει καθαριστεί από καρπούς, οι εργάτες μαζεύουν τα δίχτυα στην αγκαλιά τους σαν σεντόνια και αδειάζουν τις ελιές σε μεγάλους κόκκινους κάδους. Από εκεί, περνούν σε ένα άλλο μηχάνημα όπου οι εργάτες βγάζουν τυχόν φύλλα, στη συνέχεια διοχετεύουν τη σοδειά σε πλαστικές σακούλες μέχρι το ύψος του ισχίου, παρόμοιες με αυτές που είχαν κλαπεί από το κλεμμένο δημοτικό φορτηγό τον προηγούμενο μήνα. Μόλις η ομάδα του τελειώσει τη συγκομιδή, ένας αγρότης ονόματι Κωνσταντίνος Παπαϊωάννου πηγαίνει κατευθείαν στο ελαιοτριβείο για να πιέσει το λάδι.
Ο κ. Παπαϊωάννου είναι εμφατικός όσον αφορά τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής. Είναι εδώ για να μείνει, λέει, και σκοπεύει να προσαρμοστεί, τόσο φυτεύοντας τις πιο ανθεκτικές ποικιλίες δέντρων που μπορεί να βρει όσο και ενημερώνοντας τις μεθόδους του για να τις προστατεύσει. «Ψεκάζω κάθε χρόνο τώρα», λέει, κάτι που απαιτεί χρόνο και εξοπλισμό — περισσότερα χρήματα. Ορισμένοι αγρότες έχουν επικεντρωθεί σε βραχυπρόθεσμα μέτρα ασφαλείας (κάμερες, φράχτες, νυχτερινές ένοπλες περιπολίες, ακόμη και μικροτσιπάρισμα κλαδιών για παρακολούθηση), αλλά όσοι σκέφτονται μακροπρόθεσμα αντιμετωπίζουν πρώτα απ' όλα το κλίμα.
Ο κ. Παπαϊωάννου ψεκάζει τα δέντρα του συχνότερα από ό,τι συνήθιζε με ένα μη τοξικό φυτοφάρμακο και τα ποτίζει μακρύτερα από τον κορμό για να ενθαρρύνει τις ρίζες να αναζητήσουν υγρασία. Όταν μετέτρεψε αυτό το συγκεκριμένο χωράφι από αμπέλια σε ελιές πριν από μερικά χρόνια, επέλεξε να φυτέψει τα δέντρα πιο κοντά μεταξύ τους -30 ανά στρέμμα όπου κάποτε φύτευε 10 ή 12- έτσι ώστε να διατηρήσει περισσότερη υγρασία στο έδαφος από την κάλυψη των φυλλωμάτων. Αυτό βγάζει νόημα όπως το εξηγεί, αν και οι αγρότες στην Εύβοια έχουν ακολουθήσει την αντίθετη τακτική, φυτεύοντας τα δέντρα πιο μακριά για να δυσκολέψουν την εξάπλωση της φωτιάς.
Ιστορικά, οι αγρότες βασίζονταν στην οικογένειά τους για τη συγκομιδή των ελιών, αλλά αυτό γίνεται μια παράδοση του παρελθόντος. Τώρα, η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια τεράστια έλλειψη εργατικού δυναμικού, η οποία, σύμφωνα με εκπρόσωπο της Ελληνικής Ένωσης Επιτραπέζιας Ελιάς, «έχει καταστροφικές συνέπειες» για τον ελαιοκομικό τομέα και τη χώρα συνολικά. Το καλλιεργητικό έτος 2022-23, το 20% έως 30% των πράσινων επιτραπέζιων ποικιλιών ελιάς παρέμεινε στα δέντρα ασυγκόμιστο, με αποτέλεσμα απώλεια 27 εκατομμυρίων ευρώ σε όλη την Ελλάδα, σύμφωνα με την ένωση επιτραπέζιων ελιών.
Οικονομικές προκλήσεις
Τόσο σοβαρή είναι αυτή η έλλειψη -και τόσο ισχυρό το λόμπι της ελιάς- που πέρυσι, η ελληνική κυβέρνηση, η οποία είχε προεκλογικά υποσχεθεί το κλείσιμο των συνόρων και έχει κατηγορηθεί ευρέως για καταχρήσεις κατά των μεταναστών, επιτάχυνε την έκδοση βίζας για τους αδήλωτους εργάτες ώστε να στελεχώσουν τους ελαιώνες. Όμως, οι αγρότες, οι οποίοι μίλησαν στο Bloomberg, λένε ότι είτε δυσπιστούν απέναντι στο πρόγραμμα (λόγω της κυβέρνησης, ξενοφοβίας ή και των δύο) είτε βρήκαν τη γραφειοκρατία πολύ δύσκολη στην πλοήγηση. Το αυξανόμενο κόστος ζωής μπορεί επίσης να αποτελεί παράγοντα. Πέρυσι, όταν οι τιμές του ελαιολάδου εκτοξεύονταν, ξένοι και εγχώριοι εργάτες σε όλη την Ελλάδα άρχισαν να ζητούν υψηλότερες αμοιβές. Τώρα μπορούν να περιμένουν να βγάζουν περίπου €60 την ημέρα, από περίπου €40. Η απειλή των δασμών του Προέδρου των ΗΠΑ, Donald Trump, έχει προσθέσει περαιτέρω δυσκολίες. Οι δασμοί, που πρόσφατα αναβλήθηκαν για τα τέλη Ιουλίου, στην πιο αυστηρή τους μορφή θα μπορούσαν να καταστρέψουν τις εξαγωγικές αγορές της Ευρώπης.
Σε γενικές γραμμές, οι Έλληνες δεν αγαπούν το γεγονός ότι τόσο πολύ από το ελαιόλαδό τους αγοράζεται από ιταλικές εταιρείες και επανασυσκευάζεται ως λάδι «από την Ιταλία», αλλά χρειάζονται την παγκόσμια αγορά. Κάποιες από τις δουλειές τους προέρχονται από γνώστες (γνωστούς και ως σνομπ): Όπως το κρασί ή η σοκολάτα ή ο καφές, η γκάμα της γεύσης από ένα μπουκάλι ελαιόλαδο σε άλλο, ή ακόμα και από χρόνο σε χρόνο, μπορεί να ποικίλλει από πιπεράτη έως απαλή, πικρή έως όξινη, φρουτώδη έως ξηρή. Αλλά οι παραγωγοί βασίζονται επίσης σε παραγγελίες από τις κοινοπραξίες που είναι πρόθυμες να αναμειγνύουν και να ταιριάζουν. Κάποιοι αγρότες συσπώνται όταν τους λέω για μια ετικέτα που εντόπισα σε ένα μπουκάλι στο Whole Foods: «Διεθνές Ελαιόλαδο από Ελλάδα, Τουρκία, Τυνησία και Ιταλία!» Ωστόσο, η πώληση στις κοινοπραξίες είναι καλύτερη από το να μην πωλείς καθόλου. Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες καταστολής, το ελαιόλαδο παραμένει ευρέως παραχαραγμένο, αραιωμένο με φθηνότερο λάδι ή λανθασμένα χαρακτηρισμένο ως παρθένο ή εξαιρετικά παρθένο όταν δεν είναι.
Η υπερηφάνεια για την τέχνη τους βοηθά πολλούς μικρούς αγρότες να συνεχίσουν. Το ίδιο και το αίσθημα ευθύνης. «Αν τα καταφέρουμε σε αυτές τις δύσκολες στιγμές», λέει ο κ. Παπαϊωάννου, «είναι λόγω της ικανοποίησης που παίρνω βλέποντας αυτά τα δέντρα που φύτεψα όταν ήταν τόσο μικρά να καρποφορούν». Η ημέρα της συγκομιδής είναι μια χαρούμενη ημέρα, προσθέτει. «Θα είμαι ακόμα πιο χαρούμενος όταν δω όλα τα μπουκάλια».
Σχόλια αναγνωστών